NEUROFEEDBACK – metoda wspomagająca w leczeniu i rehabilitacji wybranych schorzeń układu nerwowego.

Neurofeedback jest rodzajem terapii biofeedback, w której wykorzystujemy analizę sygnałów EEG. Polega na dostarczaniu pacjentowi informacji zwrotnej o tym jak działa mózg, celem poprawy jego działania. Metoda ta zakłada, że aktywność elektryczna mózgu odzwierciedla stany psychiczne pacjenta i można ją trenować. Neurofeedback stosowany jest na świecie już od ponad 50 lat. W Polsce pierwsze pracownie powstały pod koniec lat 90tych XX wieku. Celem tej pracy jest przybliżenie istoty terapii oraz przegląd aktualnych doniesień. Autorzy przedstawiają mechanizm działania, zasady przeprowadzenia szczegółowej diagnostyki wstępnej poprzedzającej treningi, przebieg zajęć, uwarunkowania prawne, zastosowanie tej metody w leczeniu i rehabilitacji wybranych chorób takich jak ADHD, padaczka, autyzm i Zespół Aspergera, migrena i bóle napięciowe głowy oraz zespół pourazowy.

Wprowadzenie

Biofeedback (BFB), inaczej biologiczne sprzężenie zwrotne, polega na dostarczaniu badanej osobie informacji zwrotnych (ang. feedback) o procesach fizjologicznych zachodzących w jej organizmie. Celem jest optymalizacja funkcjonowania, zwiększenie efektywności oraz eliminacja lub redukcja zaburzeń. Nauczenie się świadomej kontroli procesów fizjologicznych jest możliwe dzięki aktywnemu zaangażowaniu pacjenta i motywacji do powtarzania ćwiczeń. Trening BFB wykorzystuje pomiary takich parametrów jak częstotliwość pracy serca (HR), oddechowa arytmia zatokowa (RSA), parametry oddechu, ciśnienie tętnicze krwi, przewodnictwo skórne zwane inaczej reakcją elektrodermalną (EDR), obwodowa temperatura ciała, jak również napięcie mięsni (EMG). 

Neurofeedback (NFB, EEG biofeedback) jest rodzajem biofeedbacku, w którym wykorzystujemy analizę sygnałów EEG. EEG jest nieinwazyjną metodą umożliwiającą monitorowanie czynności bioelektrycznej mózgu. Pierwotnie została opracowana w celu badania procesów psychicznych. Wkrótce, zauważono, że ma istotne zastosowanie kliniczne, szczególnie w diagnostyce padaczki. Wizualne wzorce EEG zostały skorelowane z funkcjami, zaburzeniami i chorobami ośrodkowego układu nerwowego, a następnie stały się jednym z najważniejszych narzędzi diagnostycznych w neurofizjologii. W EEG biofeedback monitorując czynność bioelektryczną neuronów dostarczamy pacjentowi informacje zwrotne o tym jak działa mózg, celem poprawy jego działania. Neuroterapia z wykorzystaniem metody neurofeedback zakłada, że aktywność elektryczna mózgu odzwierciedla stany psychiczne pacjenta i można ją trenować. Wraz ze zmianą stanu psychicznego zmieniają się amplitudy fal mózgowych o różnych częstotliwościach. Zostaje to uwidocznione w czasie rzeczywistym na ekranie komputera. Pacjent śledząc te zmiany stara się tak wpłynąć na swoje fale mózgowe, aby osiągnąć z góry ustalony cel. Dzięki temu kształtuje zdolność samoregulacji. 

Historia

Podstawy EEG stworzył niemiecki psychiatra Hans Berger. W 1929 roku ukazała się praca, w której wyodrębnił i opisał główne fale mózgowe oraz nadał im nazwy liter greckiego alfabetu. W 1934 roku brytyjscy naukowcy E. Adrian i B.Matthews potwierdzili jego odkrycia obowiązujące do dziś.

Początki NFB sięgają lat 50-60tych XX wieku. W tym okresie powstały prace J.Basmajian i N.Miller dotyczące wpływu warunkowania instrumentalnego na autonomiczny układ nerwowy. W 1958 roku Dr Joe Kamiya w badaniach eksperymentalnych dowiódł, że pacjenci są w stanie rozpoznać, kiedy ich mózg produkuje fale alfa. M.B. Sterman z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles prowadził w tym czasie słynne badania na kotach, które dowiodły wpływ warunkowania instrumentalnego na zmianę fal mózgowych. Ponadto wykazały zależność między falami SMR a redukcją częstości napadów padaczkowych. W latach 60tych M.Shouse i J.Lubar rozpoczęli prace nad wykorzystaniem NFB w leczeniu dzieci z ADHD. Ich pierwsza publikacja na ten temat została wydana w 1976 roku.

Pierwsze wzmianki o stosowaniu NFB w Polsce pochodzą z końca lat 90tych ubiegłego wieku i dotyczą ośrodków m.in. EEG Instytut w Warszawie oraz Kliniki Neurologii i Rehabilitacji Dziecięcej Uniwersyteckiego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Białymstoku.

Teorie uczenia się w EEG-biofeedback

W neuroterapii wykorzystuje się dwa podstawowe modele uczenia:

1. warunkowanie klasyczne (pawłowowskie), polegające na skojarzeniu bodźca z reakcją autonomiczną.
2. warunkowanie instrumentalne (sprawcze), związane z reakcjami pozostającymi pod świadomą kontrolą

Po raz pierwszy warunkowanie klasyczne zostało opisane przez rosyjskiego fizjologa Iwana Pawłowa. Badał on odruchy warunkowe u psów. Zauważył, że zwierzęta śliniły się na widok jedzenia. Następnie skojarzył podawanie pokarmu z dźwiękiem dzwonka, co spowodowało nasilenie wydzielania śliny po usłyszeniu dźwięku. Bodziec bezwarunkowy (jedzenie) został zastąpiony bodźcem warunkowym (dźwiękiem), który wywołał identyczną reakcję – ślinienie się psów.

Warunkowanie instrumentalne opiera się na prawie efektu Edwarda Thorndike’a z 1911 roku. Według tego prawa nagradzanie odpowiedniego zachowania zwiększa prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia w przyszłości.

W metodzie EEG-biofeedback nagrodą za uzyskanie stanu psychicznego odpowiadającego określonym wzorcom fal mózgowych jest informacja zwrotna w postaci wykresów, animacji, gier lub plansz audio-wizualnych, wyświetlanych na ekranie komputera. Pacjent obserwując otrzymane informacje stara się tak na nie wpłynąć by spełnić zadane warunki i otrzymać nagrodę. Po wielokrotnym powtórzeniu danego ćwiczenia łatwiej osiąga ustalony cel. 

Diagnostyka wstępna i przebieg zajęć

Przed rozpoczęciem terapii NFB należy zebrać dokładny wywiad, przeprowadzić badanie przedmiotowe, jak również w razie uzasadnienia pediatryczne, neurologiczne, psychiatryczne, logopedyczne, rehabilitacyjne, ocenę psychologiczną. Ponadto zalecana jest diagnostyka neurofizjologiczna – zapis EEG z późniejszą analizą jakościową i ilościową. Wyniki tych badań pozwolą ocenić, czy pacjent kwalifikuje się do treningu, ustalić realny cel terapii i odpowiednio dostosować ją do potrzeb danego pacjenta.

Diagnostyka EEG i QEEG

EEG może być analizowane jakościowo w dziedzinie czasu, albo ilościowo w dziedzinie częstotliwości). W analizie jakościowej, używanej powszechnie w neurologii i badaniach snu, cechy zapisu EEG są opisywane w sposób ogólny. Ocena zapisu jest subiektywna i może się różnić w zależności od doświadczenia i specjalizacji elektroencefalografisty. W analizie ilościowej QEEG, wspólnej dla badań psychologicznych i leczenia neurologicznego, cechy i parametry sygnału są przeliczane na wartości liczbowe, poddawane analizom matematycznym oraz statystycznym. W neuroterapii analiza jakościowa jest pomocna, lecz nie zastępuje analizy ilościowej. Obie te analizy uzupełniają się dając pełny obraz stanu klinicznego pacjenta.

W diagnostyce wstępnej QEEG najczęściej spotyka się rejestrację z 1 – 4 odprowadzeń, jednak w przypadkach złożonych zaburzeń, zaleca się wykonywanie diagnostyki pełno czepkowej, rejestrowanej z co najmniej 19 odprowadzeń.

Sygnał EEG rejestrujemy w stanie spoczynku przy oczach otwartych i zamkniętych oraz dla różnych stanów pobudzenia mózgu w trakcie zadań aktywujących takich jak czytanie, liczenie, słuchanie, itp. Następnie przed dokonaniem analizy ilościowej QEEG należy przejrzeć zapis celem usunięcia artefaktów. Ich źródłem mogą być m.in. poruszenie elektrody lub przewodu, mruganie, ruchy gałek ocznych, ruch języka, skurcze mięśni, czynność układu sercowo-naczyniowego oraz zakłócenia pochodzące od urządzeń elektrycznych. Należy też pamiętać o czynnikach mających wpływ na czynność bioelektryczną mózgu, takich jak leki, nikotyna, kofeina, alkohol i narkotyki.

Wyniki analizy ilościowej zapisu EEG powinny być porównywane z wynikami grupy kontrolnej lub normatywną bazą danych. Stanowią one obiektywne źródło informacji o tym, jak prawidłowo powinien funkcjonować mózg w danym wieku oraz różnych stanach pobudzenia. Dzięki temu terapeuta określa, czy parametry czynności bioelektrycznej mózgu pacjenta różnią się od normy, jak wielkie są to różnice i czego dotyczą.

Fale mózgowe

W ocenie parametrów fizjologicznych zapisu EEG, jak i ich anomalii wykorzystywane są wzorce fal zdefiniowane dla poszczególnych stanów pobudzenia i wieku osoby badanej. Do podstawowych fal występujących w zapisie EEG zaliczamy fale delta, theta, alfa, SMR, beta1, beta2 i gamma. Obecnie uważa sie, że poszczególne pasma częstotliwości odpowiadają określonym stanom psychicznym.

Tabela 1 – Charakterystyka pasm częstotliwości

Opanowanie zdolności wpływania na wzorce fal mózgowych jest możliwe dzięki metodzie neurofeedback i warunkowaniu instrumentalnemu, a zmiana aktywności (modyfikacja, modulacja) tych fal wpływa na zmianę zachowania i funkcjonowania. Cały ten proces leży u podstaw efektywnej neuroterapii. W praktyce często stosuje się zmodyfikowane zakresy fal (np.: 3-7Hz, 13-17Hz, 20-24Hz), indywidualnie dostosowane do wyników analizy ilościowej QEEG, symptomów i potrzeb pacjenta. 

W trakcie treningów neurofeedback na powierzchni głowy pacjenta umieszcza się najczęściej 1-4 elektrod dzięki którym rejestruje się sygnały EEG. Pozostałe elektrody: odniesienia i uziemienia umieszczane są na płatkach uszu. Następnie należy sprawdzić impedancję, której wartości powinny wynosić poniżej 5kΩ, a różnica pomiędzy parami elektrod nie powinna przekraczać 1kΩ. Wyższa impedancja może powodować wzmocnienie artefaktów, zmniejszenie rzeczywistej mocy sygnału EEG, a co za tym idzie znacząco zniekształcić wyniki treningu neurofeedback lub analizy wstępnej.

Pojedynczy trening NF najczęściej trwa od 20 do 45 minut. Zaczyna się 0.5-2min pomiarem parametrów wyjściowych (baseline), na podstawie których są ustawiane progi parametrów trenowanych. Następnie podczas kolejnych plansz treningowych pacjent otrzymuje dźwiękowe i wizualne informacje zwrotne o wytworzeniu pożądanego wzorca fal mózgowych. Plansze treningowe mogą zawierać grafy, wykresy, wartości liczbowe, animacje, filmy i gry. 

Długość cyklu treningowego zależy od rodzaju zaburzeń, dolegliwości oraz możliwości współpracy z pacjentem. Najczęściej składa się z kilkudziesięciu sesji (>40), a pierwsze zmiany mogą być zauważone po 15-20 zajęciach. W przypadku ADHD bądź zaburzeń uczenia się liczba zajęć wynosi najczęściej 50-100.

Ponadto, klasyczny trening NFB może zostać uzupełniony o pracę nad strategiami meta poznawczymi, zadaniami intelektualnymi takimi jak czytanie, liczenie, ćwiczenie koncentracji i uwagi. Zgodnie z warunkowaniem klasycznym, nowy – wyuczony wzorzec fal mózgowych i zachowania zostanie wykorzystany w trakcie rozwiązywania zadania intelektualnego. Podczas ćwiczenia, czytania tekstu lub rozwiązywania zadania matematycznego, o utrzymywaniu pożądanego stanu skupienia świadczy dźwiękowa informacja zwrotna. Jeśli dźwięk przestaje być emitowany, osoba ćwicząca ponownie koncentruje się na ekranie treningowym.

Zastosowanie metody biofeedback

Lista jednostek chorobowych, w których biofeedback ma zastosowanie jest obszerna. Można tu wymienić między innymi takie zaburzenia jak: ADHD, padaczka, zaburzenia uczenia się, autyzm, Zespół Aspergera, depresja, nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zaburzenia nastroju, zespół lęku uogólnionego, bóle głowy i migreny, zamknięte urazy głowy, Zespół Tourette’a, choroba Parkinsona, dystonia, chroniczne zmęczenie, fibromialgia i inne. 

Neurofeedback może być także stosowany w celu optymalizacji sprawności, jako metoda nauki elastyczności umysłu, umożliwiająca osiągnięcie stanu czujności i relaksu, skupionej uwagi i koncentracji. Te zalety neuroterapii wykorzystywane są przez uczniów, studentów, biznesmenów, sportowców, artystów.

W roku 2001 grupa specjalistów wytypowana z członków International Society for Neurofeedback and Research (ISNR) i Association of Applied Psychophysiology and Biofeedback (AAPB) po raz pierwszy dokonała oceny skuteczności metody biofeedback w poszczególnych jednostkach chorobowych. Kryteria oceny zostały ustalone na podstawie ilości badań naukowych, ich wyników, liczby opracowanych przypadków oraz randomizacji. Zbiorcze podsumowanie jest systematycznie aktualizowane w oparciu o wyniki nowych prac badawczych.

Wyodrębniono 5 poziomów skuteczności:

Tabela 1 Ocena skuteczności terapii opartej o biofeedback dla wybranych jednostek chorobowych wg AAPB

ADHD

ADHD (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder) czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z brakiem koncentracji uwagi, w klasyfikacji ICD-10 jako zaburzenia hiperkinetyczne, charakteryzuje się deficytem uwagi, nadaktywnością i impulsywnością. To najczęstsze dziecięce zaburzenie psychiczne, dotyczące 3-10% dzieci w wieku szkolnym. Brak skutecznego leczenia prowadzi do zaburzeń zachowania, nastroju, koncentracji i uczenia się. Powszechnie stosowane leki psychostymulujące (m.in. pochodne amfetaminy), pomimo skutecznej redukcji objawów, posiadają liczne działania uboczne. Natomiast efekty terapii kognitywno-behawioralnej i rodzinnej bywają często ograniczone.

Wg. badań Monastry i wsp. z 2002 roku w analizie ilościowej QEEG u 85-90% pacjentów z ADHD dominuje nadmierna czynność theta, zmniejszona czynność alfa i beta oraz zwiększona wartość współczynników theta/alpha i theta/beta głównie w odprowadzeniach czołowych i centralnych. Uważa się, że wysoka czynność theta odpowiada za zmniejszoną uwagę, a niskie SMR jest odpowiedzialne za nadpobudliwość i impulsywność. Mniejszą grupę stanowią pacjenci z przewagą fal beta, niską alfą i obniżonym współczynnikiem theta/beta. Są oni oporni na działanie leków psychostymulujących. 

Terapeuci z ośrodka ADD Centre w Kanadzie w 1998 roku przeprowadzili terapię neurofeedback na grupie 111 pacjentów z ADHD. 98 dzieci i 13 dorosłych uczestniczyło w czterdziestu 50-minutowych sesjach, których celem było obniżenie czynności fal wolnych (głownie 4-7Hz) i zwiększenie czynności fal szybkich (15-18Hz dla większości pacjentów i 13-15Hz w przypadku przewagi wzmożonej aktywności psychoruchowej i impulsywności). Prowadzono również naukę strategii metapoznawczych. Dzięki terapii uzyskano znaczące obniżenie wartości współczynnika theta/beta, liczba dzieci przyjmujących metylofenidat obniżyła się z 30% przed rozpoczęciem terapii do 6% po jej zakończeniu, nastąpiła poprawa skupienia i utrzymania koncentracji, a wartość IQ wzrosła średnio o 12 punktów. 

W 2002 roku Monastra opublikował badanie z grupą kontrolną, w którym wzięło udział 100 pacjentów ze zdiagnozowanym ADHD w wieku od 6 do 19 lat. Pacjentów podzielono na dwie grupy. W pierwszej z nich 49 dzieci przeszło roczną terapię złożoną z metylofenidatu, terapii rodzinnej i pomocy szkolnej. W drugiej grupie dzieci otrzymały taką samą terapię oraz dodatkowo sesje neurofeeback. Efekt końcowy został oceniony w trakcie przyjmowania leku i po tygodniu od jego odstawienia. W obu grupach stwierdzono znaczną poprawę stanu klinicznego, która utrzymała się po odstawieniu leku tylko w grupie drugiej, w której pacjenci otrzymali trening EEG i tylko u tych dzieci analiza QEEG ukazała obniżenie czynności fal wolnych. Badanie to dowodzi, że skuteczność leków psychostymulujących jest krótkoterminowa, a neuroterapia oparta na procesie uczenia się daje efekt trwałej zmiany.

W zbiorczym podsumowaniu Amerykańskiej Akademii Pediatrii (American Academy of Pediatrics) z 2012 roku, BFB został oceniony jako metoda o najwyższej skuteczności (Level 1 – Best suport) w leczeniu ADHD. 

Padaczka

Padaczka stanowi w dalszym ciągu poważny problem diagnostyczny i terapeutyczny. Leki przeciwpadaczkowe mają wiele działań niepożądanych, a 20 – 30% pacjentów jest opornych na farmakoterapię. EEG biofeedback stanowi dla nich dodatkową alternatywę istotnie poprawiającą rokowanie. Przeciwpadaczkowy wpływ treningu SMR został wykazany przez M.B. Stermana, który pod koniec lat 60tych prowadził badania modelu drgawek wywołanych hydrazyną. Ta toksyczna substancja chemiczna zawarta w paliwie rakietowym wywoływała napady padaczkowe u pracowników Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych (US Air Force). W doświadczeniu Sterman wykorzystał koty, które podzielił na dwie grupy- zwierzęta z pierwszej z nich otrzymały 6-tygodniowy trening zwiększający ilość fal SMR, pozostałe stanowiły grupę kontrolną. Wszystkie koty otrzymały hydrazynę w dawce 9mg/kg. Napady drgawkowe w grupie kontrolnej pojawiły się po około 60 minutach od wstrzyknięcia substancji. Były poprzedzone takimi objawami jak wymioty, przyspieszony oddech, wzmożone ślinienie oraz nadpobudliwość ruchowa. Natomiast u kotów ze zwiększoną aktywnością SMR drgawki w ogóle nie wystąpiły bądź były poprzedzone dłuższym okresem prodromalnym (80 – 220min). Należy podkreślić, że objawy zwiastunowe wystąpiły w obu grupach. Świadczy to o tym, że trening SMR poza zwiększeniem progu drgawkowego, nie miał wpływu na ogólną toksyczność hydrazyny.

Jedną z koncepcji treningu EEG-biofeedback we wspomaganiu leczenia napadów padaczkowych jest hamowanie fal wolnych w miejscu wystąpienia napadu oraz wzmacnianie czynności SMR wzdłuż pasma sensomotorycznego. Według Stermana zwiększenie produkcji fal SMR w jądrze brzusznym podstawnym wzgórza powoduje zmniejszenie częstotliwości wyładowań jądra czerwiennego położonego w śródmózgowiu, które łączy się włóknami nerwowymi z wrzecionami mięśniowymi w mięśniach szkieletowych. Hamowanie aktywności jądra czerwiennego zmniejsza napięcie mięśniowe. Wzrost czynności fal SMR poprzez zwiększenie progu pobudliwości obniża częstotliwość i intensywność napadów padaczkowych. Skraca również czas ich trwania.

Metaanaliza badań przeprowadzonych na 174 pacjentach chorych na padaczkę w latach 1972-1996 opublikowana przez M.B. Sterman’a w 2000 roku potwierdziła skuteczność treningu SMR. U 82% chorych (142) nastąpiła poprawa stanu klinicznego z co najmniej 50% redukcją liczby napadów.

W 2009 roku meta analiza opracowana przez G. Tan i współpracowników objęła 10 badań przeprowadzonych w latach 1970-2005 na grupie 87 pacjentów z lekooporną postacią padaczki. Dzięki terapii EEG-biofeedback obserwowano redukcję liczby napadów u 74% chorych. 

Autyzm i Zespół Aspergera

Autyzm zaliczany do całościowych zaburzeń rozwojowych charakteryzuje się jakościowym pogorszeniem interakcji społecznych, komunikacji oraz ograniczonymi i stereotypowymi zainteresowaniami i wzorcami zachowania. Określa się go często jako zaburzenie spektralne, co oznacza, że charakterystyka i objawy autyzmu mogą objawiać się dużą różnorodnością obrazu, od lekkich do ciężkich. Etiologia choroby jest wieloczynnikowa – genetyczno środowiskowa. Mimo, że nie została jednoznacznie wyjaśniona, współczesne badania łączą autyzm z biologicznymi i neurologicznymi zaburzeniami funkcjonowania mózgu. 

W tej sytuacji wczesna diagnoza i działanie są niezbędne w celu zapewnienia jak najlepszego rozwoju dziecka autystycznego. Obecnie autyzm może być leczony metodami klasycznymi, czyli behawioralnie z wykorzystaniem terapii logopedycznej, terapii sensorycznej, zajęć pedagogicznych, muzykoterapii, hipoterapii oraz farmakologicznie. Pomimo istnienia wielu metod terapeutycznych stosowanych u dzieci z autyzmem nie ma nadal terapii, która byłaby zadowalająco skuteczna. W ostatnich latach zyskuje na znaczeniu wykorzystanie metod neurorehabilitacyjnych takich jak metoda Tomatisa, czy wykorzystanie biologicznego sprzężenia zwrotnego neurofeedback. 

Jarusiewicz przeprowadziła badanie dotyczące zastosowania metody EEG Biofeedback w autyzmie. Badanie ukończyło 12 dzieci z autyzmem (11 chłopców, 1 dziewczynka) w wieku 4 – 13 lat, których wyniki zostały porównane z grupą kontrolną liczącą 20 dzieci. Pacjenci uczestniczyli średnio w 36 sesjach treningowych (zakres 20-69). Statystycznie zauważono redukcję o 26% wg. oceny ATEC (The Autism Treatment Evaluation Checklist (Rimland i Edelson 2000) oraz poprawę w wywiadach rodzicielskich. 

Coben i Podolsky dokonali badania na grupie 37 dzieci z autyzmem, z grupą kontrolną liczącą 12 dzieci. Protokoły treningowe zostały dobrane indywidualnie w oparciu o wyniki analizy ilościowej QEEG. Wyniki analizy statystycznej wskazały na znaczącą poprawę w grupie pacjentów poddanych treningom Neurofeedback w porównaniu z grupą kontrolną. Uzyskano redukcję symptomów ASD o 40% wg. ankiety ATEC oraz zmniejszenia hyperkoherencji u 76% badanych. 

W Zespole Aspergera w odróżnieniu od autyzmu ogólny rozwój mowy i funkcji poznawczych jest niezaburzony. Pacjenci wykazują słabszą aktywność obszarów prawej półkuli mózgu odpowiadających za przetwarzanie informacji związanych z emocjami. Klinicznie objawia się to w postaci aprozodii sensorycznej czyli braku zdolności interpretacji emocji zawartych w wypowiedziach lub gestach oraz aprozodii motorycznej czyli braku zdolności emocjonalnego dostosowania tonu głosu do rodzaju wypowiedzi. Nie istnieje swoista, efektywna farmakoterapia AS. Często lekarze stosują leki psychotropowe celem redukcji objawów, które nie poprawiają podstawowych zaburzeń związanych z interakcjami socjalnymi i komunikacją. Neurofeedback w połączeniu z biofeedback zmienności rytmu serca, temperatura skóry, napięcie mięśni, mogą być skutecznym elementem tej terapii. 

W 2009 roku opublikowano wyniki badania L. Thompson i M. Thompson, w którym wzięło udział 58 pacjentów z Zespołem Aspergera. Na podstawie analizy ilościowej 19 kanałowego zapisu EEG u 83% pacjentów stwierdzono słabszą aktywność w prawej okolicy tylno skroniowej w porównaniu z homologiczną okolicą lewą (T6-T5), zwykle w postaci zwiększonego udziału czynności alfa o częstotliwości 8-9Hz. W 86% przypadków w odprowadzeniach Fz i Cz zarejestrowano nadmiar fal wolnych theta oraz podwyższony współczynnik theta/beta w porównaniu z bazami normatywnymi.

 Migrena i bóle głowy typu napięciowego

Skuteczność biofeedbacku w terapii bólów głowy została udowodniona już dawno. Powszechnie stosuje się trening zmienności rytmu serca, temperatury obwodowej i napięcia mięśniowego jako element dodatkowy farmakoterapii i terapii behawioralnej. 

W 2010 roku opublikowano wyniki badania D. Stokes i M.Lappin, w którym 37 pacjentów (9-79 lat) z migreną poddano terapii składającej się z treningów EEG biofeedback, hemoencefalografii (HEG biofeedback) i biofeedback temperatury skóry. Wszyscy pacjenci mieli co najmniej jeden napad bólu migrenowego w miesiącu i przyjmowali co najmniej jeden lek przeciwmigrenowy. Efekt terapii złożonej z minimum 20 sesji oceniony po 14 miesiącach od jej zakończenia był następujący: u 70% pacjentów nastąpiła co najmniej 50% redukcja częstości napadów.

W badaniu z grupą kontrolną J.Walker wzięło udział 71 pacjentów chorych na migrenę w wieku od 17 do 62 lat. Analiza ilościowa QEEG pacjentów wykazała podwyższony udział czynności fal beta (21-30Hz) w 1-4 obszarach kory mózgowej. 46 pacjentów poddano neuroterapii polegającej na redukcji fal o częstotliwości 21-30Hz i wzroście amplitudy fal 10Hz. 25 pacjentów z grupy kontrolnej kontynuowało farmakoterapię. W grupie z treningiem EEG 54% osób zgłosiło przerwę w napadach bólu, u 39% pacjentów nastąpiła redukcja częstości napadów o więcej niż 50%. W grupie kontrolnej natomiast redukcja częstości napadów o więcej niż 50% nastąpiła zaledwie u 8% pacjentów, redukcja o mniej niż 50% u 20% pacjentów, a aż 68% osób nie zaobserwowało zmian w częstości napadów. 

Połączenie treningu EEG z biofeedbackiem wpływa korzystnie na efektywność leczenia bólów migrenowych głowy, zwiększa szanse chorych na normalne funkcjonowanie i poprawia jakość życia.

Zespoł pourazowy

Najczęstszą przyczyną urazów głowy są wypadki komunikacyjne, inne to upadki z wysokości, skoki do wody, uprawianie sportów walki, przemoc, brak ostrożności w pracy. Późnym następstwem urazów głowy jest tzw. zespół pourazowy, w którym występują bóle i zawroty głowy, zaburzenia uwagi, pamięci, zmiana osobowości oraz wzmożona pobudliwość nerwowa. Wiele badań potwierdziło skuteczność terapii NFB w redukcji tych objawów i poprawie stanu klinicznego pacjentów. Protokoły treningowe i parametry trenowane były ustalane na podstawie analizy ilościowej QEEG porównanej z bazami normatywnymi. Publikacje wskazują na różną liczbę sesji treningowych – od 20 do 167, w zależności od rodzaju urazu i założeń protokołu treningowego. 

W Klinice Neurologii Dziecięcej i Rehabilitacji Uniwersyteckiego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Białymstoku terapii NFB został poddany 23-letni student, który doznał urazu czaszkowo-mózgowego ze wstrząśnieniem i stłuczeniem mózgu w wyniku wypadku komunikacyjnego. Pacjent przez kilka dni przebywał w śpiączce. W badaniu neurologicznym stwierdzono objawy zespołu twarzowo-ramiennego lewostronnego i znaczne ubytki pamięci. Jedną z form rehabilitacji był EEG-biofeedback złożony z 40 sesji treningowych. Efektem terapii była poprawa pamięci i koncentracji uwagi. 

Uwarunkowania prawne

W 2011 roku przy Polskim Towarzystwie Neurofizjologii Klinicznej (PTNK) powstała sekcja Biofeedback. Opracowano kryteria uzyskania licencji specjalisty i terapeuty EEG-Biofeedback. Lekarz ubiegający się o licencję zobowiązany jest do odbycia szkolenia, którego długość zależy od posiadania specjalizacji i licencji EEG. Szkolenie odbywa się w ośrodku akredytowanym według programu zatwierdzonego przez Komisję Szkoleniowo-Dydaktyczną PTNK. Kolejne kryteria certyfikacji to członkowstwo w PTNK i odpowiedni staż pracy w zawodzie. Terapeutą BFB, po odbyciu szkolenia i spełnieniu kryteriów dotyczących praktyki, może zostać neurofizjolog, psycholog, psychoterapeuta, logopeda, pedagog, fizjoterapeuta, rehabilitant oraz technik medyczny. 

Zdobywanie wiedzy, rozwój nowych umiejętności i podnoszenie kwalifikacji w dziedzinie biofeedbacku możliwe jest dzięki kursom i corocznym konferencjom prowadzonym przez międzynarodowe organizacje takie jak Biofeedback Federation of Europe, Biofeedback Certification Institute of America, Association of Applied Psychophysiology and Biofeedback, International Society for Neurofeedback and Research oraz Polskie Towarzystwo Neurofizjologii Klinicznej.Certyfikat Biofeedback Certification International Alliance (BCIA) jest międzynarodowym złotym standardem certyfikacji w dziedzinie BFB. Obecnie coraz bardziej popularne stają się szkolenia i wykłady internetowe, które dają możliwość zaliczenia części szkoleniowej wymaganej do zdobycia certyfikatu.

Neuroterapia powinna być nadzorowana przez odpowiednio wykwalifikowanego terapeutę. Prowadzenie treningu przez osobę bez przygotowania teoretycznego i niedoświadczoną, może być nie tylko nieefektywne ale i szkodliwe. Umiejętność obsługi urządzenia jest istotna, ale niewystarczająca do efektywnego prowadzenia zajęć rehabilitacyjnych.

Podsumowanie

Metoda Neurofeedback łączy w sobie elementy psycho- i neuroterapii. Treningi te są fizjologiczną i bezpieczną formą wspomagającą neurorehabilitację i leczenie. NFB daje możliwości oddziaływania na czynność bioelektryczną mózgu i neurorehablitacji w przebiegu zaburzeń neurologicznych, psychiatrycznych oraz psychologicznych, których podłożem jest dysregulacja neuromechanizmów ośrodkowego układu nerwowego. Jednak w wielu jednostkach chorobowych wymagane są dalsze badania weryfikujące skuteczność tej metody.

Z uwagi na fakt, że w treningach NFB modulujemy i zmieniamy funkcjonowanie centralnego układu nerwowego, powinny być one nadzorowane przez specjalistę, który postawił rozpoznanie.

Na podstawie artykułu:

Sobaniec, P., Thompson, L., Thompson, M., Zochowska, M., Bockowski, L., & Sendrowski, K. (2014). Neurofeedback as an aid in the treatment and rehabilitation of selected neurological disorders. Neurol Dziec, 23(47), 41-50.